De illusie van een alternatief waarvan het politieke discours het paradigma is, laat het perfect zien: rechts of links, pro of contra, ja of nee… Een werkelijk persoonlijke keuze blijft moeilijk. Het is echter hetzelfde discours dat het publiek aantrekt en dat voorrang heeft op elk media-politiek forum. Kortom, wie meent vrij te zijn zonder na te denken of alleen geïnteresseerd is in de (schijnbaar) concretere zaken, vergeet dat materialisme ook een ideologie is en wordt zeker gereduceerd tot een soort neuron van het systeem. Er is maar een oogwenk nodig om van denker naar gedachte te gaan.
Incultuur en arrogantie, hallo schade
Maar wat is het verband tussen bedachtzaamheid en onopvoeding? Als we dat laatste opvatten als synoniem onwetendheid, geen probleem want we zijn allemaal min of meer (enorm) onwetend. Weten dat we onwetend zijn, volgens de voorschriften van de aangeleerde onwetendheid van Nicolas de Cues, is onszelf de mogelijkheid geven om te leren, om onszelf te cultiveren, om vooruit te komen. Dit is, paradoxaal genoeg, de basis van alle wijsheid. Wat de dingen bederft, is deze zeer onstabiele en gevaarlijke mengeling van onwetendheid en arrogantie, waarbij domheid de afglijden is van onwetendheid naar de aanmatiging van kennis. Openheid van geest is altijd wat redt van een doodlopende weg en de voorzorgsmaatregel die voorkomt dat deze bom van domheid die maar al te vaak de mens is, schade aanricht. Hier is een kleine illustratie. Laten we ons het geval voorstellen van een klusjesman in de dop die niet weet hoe hij een hamer moet gebruiken en die al jaren spijkers met een tang slaat. Stel je nu voor dat een vriend hem vertelt over het bestaan van de hamer. Dit is natuurlijk een vereenvoudigde situatie, maar in werkelijkheid komt het vrij vaak voor.
De kans is groot dat onze klusjesman, slachtoffer van een bepaald misverstand, zich zal verzetten tegen het verwisselen van gereedschap, want ook al slaat hij soms met zijn vingers en buigt hij zijn nagels, hij vindt zijn kennis voldoende. Zijn motto zou kunnen zijn:
“Ik weet, dus ik ben”!
Overgezet naar het intellectuele niveau verwijzen tangen en hamers metaforisch naar denkinstrumenten, naar paradigma’s, en hoe meer we weten over deze instrumenten, hoe relevanter en zelfs overtuigender onze interpretaties van de mens en de wereld kunnen zijn.
De psychoanalytische concepten van het onbewuste, archetype, sublimatie en impuls zijn bijvoorbeeld ongetwijfeld een ernstig verlies voor elke intellectueel, psychoanalyticus of niet.
Met andere woorden, reflectief denken en alle mogelijke soorten intelligentie (de Amerikaanse psycholoog H. Gardner telt tot zeven) zijn complexe psychische functies, specifiek voor iedereen, maar verstoken van cultuur worden ze niet noodzakelijkerwijs gerealiseerd.
Integendeel, verrijkt met een hele reeks ideeën, noties, concepten, theorieën, enz., zijn ze in staat om de persoonlijkheid van elk individu op de best mogelijke manier uit te drukken en de realisatie ervan te vergemakkelijken. Als er echt authentiek denken is, persoonlijk voor elke persoon, ‘gedifferentieerd’ om een Jungiaanse term te gebruiken, dan is dat grotendeels te danken aan de mogelijkheden die worden vertegenwoordigd door de rijkdom aan leessleutels die tot ons cultureel erfgoed behoren. Religieuze fanatici geloven bijvoorbeeld in de mogelijkheid van een enkele, letterlijke, niet-hermeneutische lezing van de heilige teksten, die op geen enkele manier de ontwikkeling van hun intelligentie bevordert. Integendeel, degenen die de kunst van het interpreteren beoefenen, zoals kabbalisten, zien hun intellectuele capaciteiten toenemen.
Cultuur draagt weliswaar bij aan intelligentie, maar voorkomt domheid niet
Fans van meditatie zouden natuurlijk kunnen tegenwerpen dat de mens over het algemeen te mentaal is en dat denken het bestaan vaak meer bemoeilijkt dan vergemakkelijkt. WAAR. Denken heeft een obsessieve kant die altijd goed te verminderen is. De psychoanalyticus van zijn kant kon in wat onder de noemer ‘cultuur’ valt het product zien van een ‘ik’ dat in zijn verhandelingen voortdurend vervreemd is. Ook waar. Intellectuelen vertellen zichzelf evenveel verhalen als kinderen, ook al is hun discours eruditer en serieuzer.
Maar het probleem is niet de tegenstelling tussen denken en niet denken of tussen denken en handelen. Het is de rijkdom, dat wil zeggen de kwaliteit van het denken die ertoe doet. Zelfs de meest extraverte, om niet te zeggen oppervlakkige persoon kan in de cultuur het materiaal en de hulpmiddelen vinden die nodig zijn om zijn of haar denken aan te scherpen en een gedifferentieerde gedachte te vormen, die niet simpelweg een herhaling is van wat hij of zij heeft gehoord of geleerd door hart. Zonder noodzakelijkerwijs vast te houden aan enig systeem of theorie.
De grote filosofen, vooral de Fransen van voor de revolutie, waren eerder vrijdenkers dan theoretici. Zo komen we terug op het thema van deze Rebel(s), want juist de mate van cultuur (of het gebrek eraan) kan in veel situaties het verschil maken.
Kunnen we zeggen dat domheid omgekeerd evenredig is met de mate van cultuur? Absoluut niet. Mensen zijn intelligent, ongeacht hun cultuurniveau, alleen worden ze erdoor beperkt. Ze tonen, zoals we zeggen, een levensintelligentie, relationele en sociale knowhow, een gezonde nieuwsgierigheid. Wat misschien wel het belangrijkste is. En laten we niet vergeten dat alle cultuur in de wereld, zonder een goede opleiding, de « kleine almachtige tiran » er niet van weerhoudt keer op keer zijn mooie hoofd naar buiten te steken.
