Sinds 1950 heeft Europa zijn eigen soort vrede ontwikkeld. De Europese gemeenschappen zijn niet geboren als de Verenigde Naties, als een volledig gevormde vredesmachine. In plaats daarvan, zoals Robert Schuman had aanbevolen, groeiden ze organisch en zonder één enkel plan, « door concrete prestaties die de facto solidariteit creëren ». Wat decennia later, in 1992, ontstond, was een Europese Unie van staten, die een systeem van vreedzaam samenleven tussen haar lidstaten tot stand bracht.
Maar heeft de EU echt een unie van haar burgers bereikt? Deel 2 van het Verdrag betreffende de werking van de EU stelt een Europees burgerschap vast, met paspoorten en burgerrechten; burgerschap blijft echter grotendeels een administratief begrip. Volgens Eurobarometer is er nog geen echte “Europese publieke opinie” ontstaan, zoals blijkt uit de grote verschillen in perceptie per land.
Het creëren van een moreel burgerschap van de EU met een gevoel van loyaliteit en het behoren tot een ‘Europees gemeenschappelijk huis’ brengt natuurlijk een formidabele reeks uitdagingen met zich mee. Een verleiding zou zijn om naar het traditionele model van een natiestaat te gaan, gebaseerd op een gemeenschappelijke taal, een gemeenschappelijke cultuur en het besef van een gemeenschappelijk verleden, vaak verheven door een strijd voor onafhankelijkheid tegen een buitenlands rijk. Die methoden van natievorming werden eind negentiende eeuw en begin twintigste eeuw toegepast in alle landen van Frankrijk, Italië en Duitsland tot Bulgarije en Roemenië. Ze vertrouwden op gecentraliseerde onderwijssystemen om de bevolking te homogeniseren door één taal op scholen te onderwijzen en andere talen te negeren; ze riepen op tot het onderwijzen van een nationale geschiedenis die helden verheerlijkte (die vaak militaire commandanten waren).
Er zijn hier en daar pogingen ondernomen om een »Europese identiteit » opnieuw uit te vinden, als een verzetsstrijd tegen buitenlandse indringers, zogenaamd moslimvijanden van het christendom. Een dergelijke identiteit zou verzonnen en controversieel zijn in het EU-blok, dat een supranationale entiteit is met 24 officiële talen. Niet alleen omdat het historisch bestaan van zo’n breuklijn zeer twijfelachtig is. Haar voornaamste verantwoordelijkheid is dat het een normatieve definitie van Europees burgerschap zou invoeren op basis van religieuze overtuiging of traditie. Die weg inslaan zou duidelijk in strijd zijn met de waarden van diversiteit en non-discriminatie van de EU en zou in strijd zijn met het Handvest van de grondrechten. Het zou ook een probleem van buitenlands beleid creëren in de buurlanden van de EU: het zou ideologische vijandigheid tegen Turkije en de buurlanden in Noord-Afrika en het Midden-Oosten aanmoedigen, wat onverenigbaar zou zijn met het streven naar vrede.
De juridische en administratieve opzet van de EU is er inderdaad op gericht herhaling van het kwaad van de Tweede Wereldoorlog te voorkomen, dat was, in de woorden van Winston Churchill: “angstaanjagende nationalistische ruzies (…) die we hebben gezien (…) de vrede verwoesten en de vooruitzichten van de hele mensheid bederven.”
Bovendien zou de invoering van een Europese identiteit in strijd zijn met het blokmotto Verenigd in verscheidenheid. Die term ‘identiteit’, letterlijk genomen, zou impliceren dat alle Europeanen gemeenschappelijke culturele of etnische kenmerken zouden moeten hebben die hen onderscheiden van alle andere mensen op aarde en hen definieert ten opzichte van de rest van de wereld. Welke taal, culturele normen en fysieke kenmerken moeten dan als typisch ‘Europees’ worden gekozen? Het handhaven van dergelijke normen zou een willekeurige daad kunnen worden die zou rieken naar ‘Brussel-imperialisme’, aangezien het de nationale identiteit van de lidstaten zou schenden. Inderdaad, Robert Schuman verklaarde in 1949: “Maar Europa kan niet wachten op een definitie, op het einde van die controverse; ze bepaalt in feite haar grenzen door de wil van haar volkeren.”
Dit heeft er af en toe toe geleid dat de EU aan een identiteitstekort lijdt. Het probleem zou echter kunnen liggen bij het concept van identiteit zelf. Zou er een betere manier zijn om een gevoel van gedeelde verbondenheid te creëren dat niet afhankelijk is van een gemeenschappelijke, reeds bestaande ‘identiteit’?
Ik ben van mening dat, ja, dat moet kunnen. Het alternatief zou zijn om een Europees geweten te smeden als een basisbeweging, die gebaseerd zou zijn op het EU-doel van vrede en haar reeks gemeenschappelijke waarden, die niet in het verleden maar in het heden en de toekomst liggen. Een algemeen aanvaarde definitie van het Europese geweten is “het besef van de noodzaak om Europa (in politieke zin) te maken”, en dus om toekomstige oorlogen op het continent te vermijden. Dit vereist wellicht een uitbreiding van de mantel van Pax Europeana verder naar het oosten, naar landen als Oekraïne en de Republiek Moldavië.
Het behoeft geen betoog dat de echte uitdaging zou zijn om dat Europese geweten toegankelijk te maken voor elke Europese burger van elk land en elke sociale groep. Dat zou een gezamenlijke inspanning op het gebied van publieksbereik vergen, evenals voorlichting van de nieuwe generaties over het doel van vrede.
Het streven van de EU naar vrede is zo krachtig dat het paradoxaal lijkt dat het zo lang is verwaarloosd in de communicatie van de EU aan haar burgers. De ervaring leert dat een geschiedenisles met afbeeldingen van de ruïnes van Warschau of Berlijn in mei 1945 voldoende zou kunnen zijn om een jong publiek te overtuigen waarom in 1950 met het Europese bouwproces moest worden begonnen. Evenzo zijn de bombardementen op Mariupol of Karkhiv in 2022 het beste bewijs waarom het voortbestaan van een Europese Unie de beste garantie voor vrede blijft voor een half miljard mensen op deze planeet.
