Dat blijkt uit een nieuwsbrief van de in Brussel gevestigde NGO Mensenrechten zonder grenzenHet einde van de zomervakantie in Frankrijk, bekend als de ‘rentrée’, brengt vaak hernieuwde sociale spanningen met zich mee. Dit jaar volgde dat patroon, toen de rust van de zomer plaats maakte voor een ander dispuut over een terugkerend nationaal vraagstuk: hoe moslimvrouwen zich moeten kleden.
Eind augustus, toen Frankrijk nog steeds pauze had, kondigde Gabriel Attal, de 34-jarige nieuw benoemde minister van Onderwijs en een favoriet van president Emmanuel Macron, aan dat “de abaya niet langer op scholen gedragen mag worden”, meldt Roger Cohen op de New York Times
Zijn abrupte bevel, dat van toepassing was op openbare middelbare en middelbare scholen, verbood het loszittende lange gewaad dat door sommige moslimstudenten werd gedragen. Het leidde tot een nieuw debat over de Franse identiteit.
De regering is van mening dat onderwijs etnische of religieuze verschillen moet elimineren in dienst van een gedeelde toewijding aan de rechten en verantwoordelijkheden van het Franse staatsburgerschap. Zoals de heer Attal het verwoordde: “Je zou de religie van de studenten niet moeten kunnen onderscheiden of identificeren door naar hen te kijken.”
Protesten tegen het verbod op de abaya
Sinds de aankondiging hebben moslimorganisaties die de ongeveer 5 miljoen moslimminderheden vertegenwoordigen, geprotesteerd. Sommige meisjes hebben kimono’s of andere lange kledingstukken naar school gedragen om te laten zien dat het verbod willekeurig lijkt. Er ontstond een verhit debat over de vraag of de verrassing van Attal in augustus, vlak voor het schooljaar, een politieke stunt was of een noodzakelijke verdediging van de seculiere idealen van Frankrijk.
“Attal wilde hard overkomen voor politiek gewin, maar dit was goedkope moed”, zegt Nicolas Cadène, medeoprichter van een organisatie die het secularisme in Frankrijk in de gaten houdt. “Echte moed zou bestaan uit het aanpakken van gescheiden onderwijs dat leidt tot gescheiden etnische en religieuze identiteiten.”
De kwestie van religieuze symbolen op scholen is niet nieuw. Frankrijk verbood in 2004 ‘opzichtige’ uitspraken, waardoor er ruimte ontstond voor interpretatie.
De vraag was of de wet zich in gelijke mate richtte op islamitische hoofddoeken, katholieke kruisen en joodse keppels, of vooral op de islam. De abaya, die de islamitische identiteit weerspiegelt maar mogelijk slechts een bescheiden kledij draagt, was tot de verklaring van de heer Attal een grijs gebied.
In de praktijk heeft ‘opzichtig’ vaak moslim betekend. De Franse bezorgdheid over de breuken in het secularisme, versterkt door verwoestende islamistische aanvallen, heeft zich geconcentreerd op het feit dat moslims de “Fransheid” mijden vanwege hun religieuze identiteit en extremisme.
De niqab, sluier, boerkiniabaya en zelfs hoofddoeken op schoolreisjes hebben in Frankrijk ongebruikelijk veel aandacht gekregen in vergelijking met Europa en vooral de Verenigde Staten, waar de nadruk wordt gelegd op religieuze vrijheid boven de Franse vrijheid van religie.
De afgelopen jaren heeft het strikte secularisme, dat in 1905 bedoeld was om de katholieke Kerk uit het openbare leven te verwijderen, zich verhard van een algemeen aanvaard model dat religieuze vrijheid toestond tot een onbuigzame, omstreden doctrine die door de rechter en de bredere samenleving werd omarmd als verdediging tegen bedreigingen variërend van islamitisch extremisme tot Amerikaans multiculturalisme.
“Dit had in 2004 moeten gebeuren, en dat zou ook gebeurd zijn als we geen laffe leiders hadden”, zei Marine Le Pen, de extreemrechtse anti-immigratieleider, over de actie van Attal. ‘Zoals generaal MacArthur opmerkte, kunnen verloren veldslagen in twee woorden worden samengevat: te laat.’
De vraag is: te laat waarvoor? Abaya’s op scholen verbieden, zoals meneer Attal eist? Of het stoppen van de verspreiding van kansarme scholen in onrustige buitenwijken waar de kansen voor islamitische immigrantenkinderen afnemen en het risico op radicalisering toeneemt?
Dit is waar Frankrijk zich splitst, waarbij ruim 80 procent het verbod goedkeurt, maar van cruciaal belang is voor de toekomst van het land.
Sommigen zien secularisme als een middel dat gelijke kansen mogelijk maakt, terwijl anderen het juist als een middel zien dat gelijke kansen mogelijk maakt hypocrisie het maskeren van vooroordelen, zoals geïllustreerd door die buitenwijken.
De onthoofding van leraar Samuel Paty in 2020 door een extremist lokt nog steeds woede uit. Toch toonden de rellen na de schietpartij door de politie op een tiener van Algerijnse en Marokkaanse afkomst de wrok over het vermeende moslimrisico.
“De Franse regering beroept zich op de wetten van 1905 en 2004 om de Republikeinse waarden te ‘beschermen’ tegen een tienerjurk, en onthult haar zwakte in het mogelijk maken van vreedzaam samenleven voorbij de verschillen”, schreef socioloog Agnès de Féo in Le Monde.
Éric Ciotti van de centrumrechtse Republikeinen antwoordde dat ‘communautarisme’, oftewel het voorrang geven aan religieuze/etnische identiteit boven nationale identiteit, ‘de Republiek bedreigt’. De heer Attal, zei hij, reageerde op de juiste manier.
De Republikeinen zijn van belang omdat Macron geen parlementaire meerderheid heeft, waardoor ze een waarschijnlijke wetgevende bondgenoot zijn.
De stap van de heer Attal heeft duidelijke politieke doelstellingen. De heer Macron regeert vanuit het centrum, maar leunt naar rechts.
De heer Attal verving Pap Ndiaye, de eerste zwarte minister van Onderwijs, in juli nadat rechtse aanvallen hem dwongen te vertrekken, met nauwelijks verhuld racisme in het vitriool.
Hij werd ervan beschuldigd de Amerikaanse ‘diversiteitsdoctrine’ te hebben geïmporteerd en ‘alles tot huidskleur te hebben teruggebracht’, zoals de extreemrechtse Valeurs Actuelles het uitdrukte.
Voordat hij werd afgezet, verwierp de heer Ndiaye een verregaand abaya-verbod en zei dat de directeuren van geval tot geval moeten beslissen.
Sjeik Sidibe, een 21-jarige zwarte onderwijsassistent buiten een middelbare school in Parijs, zei dat zijn voormalige directeur moslimstudenten mishandelde met willekeurige kledingcontroles.
“We moeten ons concentreren op echte problemen, zoals de slechte salarissen van leraren”, zegt de heer Sidibe, een moslim. “Gemarginaliseerde studenten in precaire situaties hebben hulp nodig, geen kledingcontrole.”
De politieke impact blijft onduidelijk. Maar ondanks het doel van het secularisme lijkt de maatregel eerder verdeeldheid te zaaien dan te verenigen.
“Secularisme moet vrijheid en gelijkheid mogelijk maken, ongeacht geloof”, zei de heer Cadène. “Het mag geen wapen worden om mensen het zwijgen op te leggen. Dat maakt het niet aantrekkelijk.”
