Geschreven documenten kunnen ons veel vertellen over oude beschavingen. Recent onderzoek naar de giftige slangen beschreven in een oude Egyptische papyrus suggereert meer dan je zou denken. In het land van de farao’s leefde een veel diverser scala aan slangen dan we ooit hadden gedacht – wat ook verklaart waarom oude Egyptische schrijvers zich zo druk maakten over de behandeling van slangenbeten, schrijft The Converstion. Net als grotschilderingen beschrijven teksten uit het begin van de geschreven geschiedenis vaak wilde dieren. Ze kunnen een aantal opmerkelijke details opleveren, maar het identificeren van de beschreven soorten kan moeilijk zijn. Het oude Egyptische document, de Brooklyn Papyrus, dateert bijvoorbeeld uit ongeveer 660 – 330 v.Chr. maar waarschijnlijk een kopie van een veel ouder document, waarin verschillende soorten slangen worden opgesomd die destijds bekend waren, de gevolgen van hun beten en hun behandeling.
Naast de symptomen van de beet beschrijft de papyrus ook de godheid die met de slang wordt geassocieerd, of wiens tussenkomst het slachtoffer zou kunnen redden. Er wordt bijvoorbeeld beschreven dat de beet van de ‘grote slang Apophis’ (een god die de vorm van een slang aannam) een snelle dood veroorzaakt. Lezers worden ook gewaarschuwd dat deze slang niet de gebruikelijke twee tanden heeft, maar vier, een zeldzaam kenmerk voor een slang van vandaag.
De giftige slangen die in de Brooklyn Papyrus worden beschreven, zijn divers: er worden 37 soorten vermeld, waarvan de beschrijvingen van 13 verloren zijn gegaan. Tegenwoordig herbergt de regio van het Oude Egypte veel minder soorten. Dit veroorzaakte veel discussie onder onderzoekers over welke soorten werden beschreven.
De slang met vier tanden Er is geen concurrent voor de grote slang Apophis die binnen de grenzen van het oude Egypte leeft. Net als de meeste giftige slangen, die de meerderheid van de sterfgevallen door slangenbeten in de wereld veroorzaken, hebben de adders en cobra’s die nu in Egypte voorkomen slechts twee tanden, één in elk bot van de bovenkaak. Bij slangen zijn de kaakbeenderen aan beide zijden gescheiden en bewegen ze onafhankelijk van elkaar, in tegenstelling tot zoogdieren.
De dichtstbijzijnde moderne slang, die vaak vier tanden heeft, is de boomslang (Disopholidus typus) van de Afrikaanse savannes ten zuiden van de Sahara, die nu meer dan 650 km ten zuiden van het huidige Egypte wordt aangetroffen. Het gif kan ervoor zorgen dat het slachtoffer uit elke opening bloedt en een fatale hersenbloeding veroorzaakt. Zou de slang Apophis een vroege, gedetailleerde beschrijving van een boomslang kunnen zijn? En zo ja, hoe kwamen de oude Egyptenaren dan een slang tegen die nu zo ver ten zuiden van hun grens leeft?
Om hierachter te komen, gebruikten de wetenschappers een statistisch model genaamd klimaatnichemodellering om te bestuderen hoe de verspreidingsgebieden van verschillende Afrikaanse en Levantijnse (oostelijke Middellandse Zee) slangen in de loop van de tijd zijn veranderd.
In de voetsporen van de oude slangen
Uit het onderzoek blijkt dat het veel nattere klimaat van het vroege oude Egypte gunstig was voor een groot aantal slangen die daar vandaag de dag niet meer voorkomen. De wetenschappers concentreerden zich op tien soorten uit de Afrikaanse tropen, de Maghreb-regio van Noord-Afrika en het Midden-Oosten die konden overeenkomen met de beschrijvingen in de papyrus. Hiertoe behoren enkele van de beroemdste giftige slangen van Afrika, zoals de zwarte mamba, de brullende adder en de boomslang. De onderzoekers ontdekten dat negen van de tien soorten waarschijnlijk in het oude Egypte leefden. Boomslangen leefden bijvoorbeeld mogelijk langs de kust van de Rode Zee op plaatsen die 4000 jaar geleden deel uitmaakten van Egypte.
Op soortgelijke wijze beschrijft de Brooklyn Papyrus een slang „met het patroon van een kwartel” die „sist als de blaasbalg van een goudsmid”. De zoemende adder (Bitis arietans) voldoet aan deze beschrijving, maar leeft nu alleen ten zuiden van Khartoem in Soedan en in het noorden van Eritrea. Nogmaals, wetenschappers geloven dat het verspreidingsgebied van deze soort zich ooit veel verder naar het noorden uitstrekte.
Er is veel veranderd sinds de door de onderzoekers gemodelleerde periode. Klimaatdroging en woestijnvorming vonden ongeveer 4.200 jaar geleden plaats, maar misschien niet op uniforme wijze. In de Nijlvallei en langs de kust kunnen landbouw en irrigatie bijvoorbeeld de uitdroging hebben vertraagd, waardoor veel soorten tot in historische tijden konden voortbestaan. Dit suggereert dat er in de tijd van de farao’s mogelijk veel meer giftige slangen in Egypte hebben bestaan.
Illustratieve foto via Pixabay: https://www.pexels.com/photo/gold-tutankhamun-statue-33571/
Oorspronkelijk gepubliceerd in
