Het proces tegen Ntabo Ntaberi Sheka was de meest iconische en complexe zaak ooit behandeld door de rechtbank van de provincie Noord-Kivu, en de procedure en het definitieve vonnis in 2020 vormen een overtuigend voorbeeld van het berechten van een oorlogsmisdadiger.
In de aanloop naar de Internationale Strafrechtdag van het Internationaal Strafhof (ICC), die de goedkeuring markeert van het oprichtingsverdrag van de VN, het Statuut van Rome, VN-nieuws heeft een rechtszaak onder de loep genomen die een belangrijke casestudy biedt voor strafrechtelijke landen over de hele wereld.
De zaak illustreert ook het belang van VN-vredesoperaties ter ondersteuning van nationale justitie- en veiligheidsinstellingen.
De misdaden: ‘Op een nooit geziene schaal’
Ntabo Sheka (tweede van links) leidde een gewapende groep in het oosten van de Democratische Republiek Congo. (archief)
Op 30 juli 2010 werden gewapende leden van de militie Nduma Défense of Congo (NDC) ingezet in 13 afgelegen dorpen in Walikale, het grootste gebied in het hulpbronnenrijke en onrustige Noord-Kivu, 150 kilometer ten westen van de provinciehoofdstad van Goma.
Gelegen in een groot equatoriaal woud, werd het gebied geteisterd door twee decennia van conflicten, met talloze gewapende groepen die vochten om controle over de lucratieve mijnen, waaronder de mijnen die het belangrijkste mineraal van tin, cassiteriet, produceerden.
De heer Sheka, toen 34, een voormalig mijnwerker die een jaar eerder had opgericht wat Goma’s militaire hoofdaanklager de « meest georganiseerde » gewapende groep in het gebied noemde, met eenheden, brigades, bataljons en compagnieën, had uw bevelen gegeven.
Vier dagen en nachten lang ontsloegen hun rekruten hen.
« Sheka was niet zomaar iemand », zegt Nadine Sayiba Mpila, een aanklager van Goma. VN-nieuws. « Sheka heeft misdaden begaan op een schaal die nog nooit eerder in DR Congo is gezien. »
Hij beschreef hoe zijn soldaten “mensen offerden en de hoofden van deze mensen op staken staken en door de straten van de dorpen liepen om te zeggen dat dit is wat hen te wachten staat als ze wat hij noemde ‘de vijanden’ niet aan de kaak stellen”.
Op 2 augustus 2010 begonnen gewapende milities de dorpen volledig te bezetten.
De Orde: Gezocht voor oorlogsmisdaden
Een medewerker van het VN-vluchtelingenbureau, UNHCR, spreekt in 2012 met ontheemde Congolese vrouwen in het Lushebere-kamp. (dossier)
Wie kon, vluchtte naar een veilige plek. Sommigen zochten medische hulp bij een nabijgelegen niet-gouvernementele organisatie (NGO).
Binnen twee weken bereikten de verhalen van de overlevenden de autoriteiten. Mediaberichten noemden de aanslagen « massale verkrachtingen ». De VN-missie in het land, MONUSCO, ondersteunde de inzet van een politiecontingent.
In november 2010 werd een zaak aangespannen tegen de krijgsheer. De Congolese autoriteiten vaardigden vervolgens een nationaal arrestatiebevel uit tegen de heer Sheka, en de VN-Veiligheidsraad voegde hem toe aan zijn sanctielijst.
Met een mandaat om burgers te beschermen en nationale autoriteiten te ondersteunen, lanceerde MONUSCO begin augustus 2011 Operatie Silent Valley, om de bewoners te helpen veilig naar hun dorpen terug te keren.
‘Er zit niets anders op dan je over te geven’
Inwoners van Bunia, Democratische Republiek Congo, protesteerden tegen de verovering van Goma in 2012 door de nieuw gevormde gewapende groepering M23. (archief)
Meneer Sheka was nu voortvluchtig.
NDC, ook bekend als de Mai-Mai-militie, bleef samen met andere gewapende groepen in het gebied opereren.
« Van alle kanten in het nauw gedreven, was hij nu verzwakt en had hij geen andere keus dan zich over te geven », zei kolonel Ndaka Mbwedi Hyppolite, hoofdaanklager bij het Operationeel Militair Tribunaal van Noord-Kivu, dat de zaak van de heer Sheka behandelde.
Hij gaf zichzelf op 26 juli 2017 aan bij MONUSCO, die hem uitleverde aan de Congolese autoriteiten, die hem op hun beurt beschuldigden van oorlogsmisdaden, waaronder moord, seksuele slavernij, rekrutering van kinderen, plunderingen en verkrachting.
« De tijd was gekomen om de waarheid te vertellen en de gevolgen van de waarheid onder ogen te zien », zei mevrouw Sayiba.
De proef: 3.000 tests
Een menigte kijkt naar het proces tegen Ntabo Ntaberi Sheka. (archief)
Voorafgaand aan het proces hielpen VN-vredeshandhavers bij de bouw van de cellen waarin de heer Sheka was gehuisvest en de rechtszaal zelf, waar gedurende twee jaar militaire rechtszaken plaatsvonden, met een pauze van maart tot juni 2020 vanwege het begin van de COVID-19-pandemie .
Vanaf november 2018 zou de rechtbank 3.000 bewijsstukken in overweging nemen en 178 getuigen horen in 108 hoorzittingen.
Ntabo Ntaberi Sheka tijdens zijn proces voor oorlogsmisdaden in DR Congo. (archief)
Hun getuigenissen speelden een sleutelrol en vormden het « laatste redmiddel » van de aanklager om te bewijzen dat er misdaden waren gepleegd, zei patiënt Iraguha, senior juridisch adviseur van TRIAL International in de Democratische Republiek Congo, die de autoriteiten hielp met de zaak.
Maar het was een serieuze uitdaging om de slachtoffers te laten getuigen, zeiden de Congolese aanklagers.
Tijdens het proces heeft de heer Sheka « bepaalde slachtoffers benaderd om hen te intimideren », waardoor hun bereidheid om voor de rechtbank te verschijnen in gevaar kwam. Een gezamenlijke inspanning van de VN en partners zoals TRIAL International heeft daar echter verandering in gebracht, legt mevrouw Sayiba uit.
Kolonel Ndaka was het daarmee eens en voegde eraan toe dat sommige slachtoffers van verkrachting ook bang waren om door de samenleving te worden gestigmatiseerd.
Er werden beschermingsmaatregelen genomen en de gerechtelijke autoriteiten konden bewijsmateriaal verzamelen in samenwerking met MONUSCO, dat ook de rechterlijke macht trainde in internationaal strafrechtelijke procedures, waardoor de rechtbank voldoende kennis had om de zaak naar behoren te onderzoeken, zei hij.
“Toen de Congolese autoriteiten ter plaatse moesten om de slachtoffers te onderzoeken of naar de slachtoffers te luisteren, werden ze omringd door een contingent van MONUSCO”, zei hij. “De slachtoffers die wel kwamen opdagen, deden dat dankzij de steun van onze partners.”
VN-vredeshandhavers in het oosten van DR Congo. (archief)
Tonderai Chikuhwa, stafchef van het VN-bureau van de speciale vertegenwoordiger van de secretaris-generaal voor seksueel geweld in conflicten, herinnerde zich dat hij uit de eerste hand over de misdaden had gehoord.
« De hartverscheurende getuigenissen die ik hoorde van overlevenden in 7 dorpen van Kibua tot Mpofu in Walikale in 2010, staan onuitwisbaar in mijn geheugen gegrift », schreef hij in sociale media Destijds.
De eerste getuigen die voor de rechtbank verschenen, waren zes kinderen, en de slachtoffers hebben tot juli 2020 getuigd.
‘Na haar getuigenis voor de jury begon Sheka te huilen’, herinnert mevrouw Sayiba zich. “De tranen van een beklaagde zijn een antwoord. Ik denk dat Sheka besefte dat hij nu alleen was. Hij moest verantwoordelijkheid nemen voor zijn daden. »
Het vonnis: Congolese justitie ‘deed het’
Het proces tegen Ntabo Ntaberi Sheka vond van 2018 tot 2020 plaats in Goma, Democratische Republiek Congo. (dossier)
Op 23 november 2020 veroordeelde de Operationele Militaire Rechtbank de heer Sheka tot levenslange gevangenisstraf.
« Dit is een belangrijke stap voorwaarts in de strijd tegen straffeloosheid voor degenen die zich schuldig maken aan rekrutering van kinderen en andere ernstige schendingen », schreef de secretaris-generaal van de VN over de zaak in zijn rapport over kinderen en gewapende conflicten in de DRC.
Mevrouw Sayiba zei dat het vonnis « een geweldige boodschap » en « een geruststelling voor de slachtoffers was, die nu konden zien dat hun getuigenissen niet voor niets waren ».
Voor kolonel Ndaka was het vonnis « een bron van trots voor mij, voor mijn land, voor de Congolese gerechtigheid ».
Vandaag de dag blijven de VN inspanningen ondersteunen om een einde te maken aan de straffeloosheid in de Democratische Republiek Congo, de Centraal-Afrikaanse Republiek, Mali, Zuid-Soedan en andere landen. In Noord-Kivu werd het parket in juni, met steun van de VN, uitgebreid tot het Vredegerecht van Goma.
De heer Sheka, nu 47, zet zijn levenslange gevangenisstraf voort in een instelling in de hoofdstad, Kinshasa.
« Het feit dat Sheka is berecht en veroordeeld, bewijst dat de rechtsstaat bestaat en dat je niet ongestraft kunt blijven als je de meest ernstige en afschuwelijke misdaden hebt begaan », zei kolonel Ndaka. “De Congolese justitie zou het kunnen doen, met wil, vastberadenheid en middelen. Hij kon het en hij deed het. »
Het Kinderfonds van de Verenigde Naties (UNICEF) en MONUSCO scheidden de gedemobiliseerde kindsoldaten terwijl de Mai-Mai-militie zich overgaf aan de Congolese regeringstroepen. (archief)
