Een ander waarschijnlijk motief dat de bouw van soefi-cultusgebouwen in ons land in de eerste helft van de 16e eeuw heeft bevorderd en het behoud ervan in de late jaren 20 van de 19e eeuw heeft beïnvloed, is het onofficiële respect voor moslimheiligen door de hoogste vertegenwoordigers van de Ottomaanse regering. Een zeer veelzeggend voorbeeld in dit verband, evenals in het algemeen voor de meer speciale houding van de opperste Ottomaanse macht tegenover de moslimheiligen, is de beroemde order van Mahmud II uit 1826, op grond waarvan alle Bektash tekkes werden gesloten en ontvolkt. , maar meer de oude en monumentale cultusgebouwen daarin een zaazeni. Dit is een onmiskenbaar gebaar van respect voor zowel de heiligen en hun graven als voor het erfgoed van de Ottomaanse cultarchitectuur.
De lokalisatie van de cultuscentra van Bektash in de oostelijke regio’s van ons land in de eerste helft van de 16e eeuw bevestigt de historische informatie dat het toen in dit deel van het rijk was dat moslims met heterodoxe opvattingen zich voornamelijk concentreerden. Aan de andere kant, het gebouwde netwerk van Bektash tekkes in Oost en Zuid Bulgarije op een relatief klein grondgebied en hun langdurig functioneren zijn het bewijs van de massale en permanente vestiging van deze moslims in ons land.
De legendes zeggen dat de keuze van een plaats voor de fundering van de tekke werd gemaakt door een speer, pijl, spit of steen te gooien van de beschermheer van de cultusplaats. Bij deze gelegenheid schrijft A. Yavashov dat Ali baba – Demirs vader, volgens een legende, de plaats van zijn tekke bepaalde door een steen te gooien, en Demir zelf en zijn broer door een speer te gooien. Een soortgelijke legende wordt verteld over de oprichting van de tekke door Otman baba in Zuidoost Bulgarije. Kazel Deli, door de Bektashi’s in Haskovo beschouwd als de vader van Othman baba, heeft een tekke in het dorp Rousas (West-Thracië – Griekenland), die is gebouwd op de plek waar hij een speer stak. Volgens andere legendes en heterodoxe moslimovertuigingen bevinden middeleeuwse tekkets, evenals de meeste later gestichte turbets, zich meestal op plaatsen waar hun respectievelijke patroonheiligen stierven en werden begraven. Er zijn natuurlijk uitzonderingen. Zo is de cenotaaftombe van Kaz Anna in het dorp Momino, Targovishko, gesticht op een door haarzelf aangegeven plaats. Een paar turbes in de stad Nikopol werd gebouwd op een plaats (op een oude begraafplaats) waar de beschermheren verdwenen. Ik neem aan dat de Elmal baba turbe in het dorp Bivolane, regio Momchilgrad, werd gesticht met torisch gebruikte graven van een oude derwisjbegraafplaats. Voor het symbolische graf van Fatima hier is het vrij zeker. Het graf van Pati, Hasham en Ibryam in het dorp Chernik, Dulovsko, werd gebouwd op de binnenplaats van de dorpsmoskee.
Het is een zeer indrukwekkend feit dat noch middeleeuwse noch late soefi-architectuur in ons land wordt gevonden op plaatsen waar christelijke heiligdommen waren. In dit opzicht verschillen de gebouwen van de soefi-cultus aanzienlijk van de moskeeën, waarvan bekend is dat nogal wat oorspronkelijk christelijke tempels waren of op hun plaats zijn gebouwd. Middeleeuwse soefi-architectuur in ons land heeft kenmerken, waarvan sommige het een uniek karakter geven. Ze zijn zowel in afzonderlijke monumenten als in hun geheel opgenomen. Zo’n kenmerk is de vestibule met vier kolommen van het graf van Othman Baba, die niet in andere graven wordt gevonden, hoewel het in de stijl is van de Ottomaanse cultusarchitectuur uit de 15e-16e eeuw. De vestibule van het graf van Huder Baba in het dorp Bogomil, Haramanliysko, is ook zuilvormig. die ook in de 16e eeuw werd gebouwd, maar het heeft acht muren en was naar alle waarschijnlijkheid niet Bektash. Bovendien heeft de vestibule twee kolommen.
Ali Koc Baba – De plaats van een moslimheilige
Ali Koc Baba is vooral aanwezig in de verbeelding van de Turkse bevolking in Nikopol door zijn tombe en de heiligheid van de ruimte eromheen. Wat over hem wordt verteld, is niet zozeer een legende als wel memoires of bijgelovige verhalen, waarin de heilige, die meestal ‘s nachts verschijnt en handelt, vooral wordt gekarakteriseerd als een meester en een demon.
De vroegste informatie over Ali Koch Baba is vervat in documenten van de Ottomaanse staat, verwijzend naar een heel vroeg tijdperk. Het gedetailleerde register van schenkingen en schenkingen in Noord Bulgarije dateert uit het midden van de 16e eeuw, maar bevat volgens de gebruikelijke praktijk van het Ottomaanse kantoor ook informatie voor een relatief lange overgangsperiode.
In deze bron wordt de naam van de « heilige derwisj » gegeven als Ali Kochi Derwisj. Het tweede deel van zijn naam komt in verschillende vormen voor. In haar twee vertalingen geeft B. Tsvetkova twee lezingen: « Kochi » en « Kodzu ». In Evliya Celebi en in de registers van de tweede helft van de 18e en het begin van de 19e eeuw vinden we “Koch”. In het dorp Yablanovo, Kotlensko, staat hij bekend als Ali Koch en Ali Kochu, en in Nikopol als Ali Koch. Het is moeilijk te zeggen of de persoonsnaam Kochi/Koju na verloop van tijd werd geïnterpreteerd als de bijnaam « Koch » of, omgekeerd, de schrijver in de kanselarij de bijnaam « normaliseerde » als een persoonsnaam.
Helaas vermelden de bronnen niets over het gedrag van de derwisj Ali. Als wordt aangenomen dat het tweede element in zijn naam een bijnaam vertegenwoordigt – Koch (ram), lijkt het aannemelijk dat deze werd ontvangen tijdens de inwijding in de esoterische leringen.
Koch kan ook « dapper », « held » betekenen. In die zin wordt de bijnaam waarschijnlijk geassocieerd met de komst van Ali Koch Baba uit Klein-Azië in Nikopol – een grensstad en een belangrijk fort van het Ottomaanse rijk.
Volgens de gegevens in het Ottomaanse register predikte de derwisj Ali de mystieke leer in Nikopol en stichtte hij hier een klooster. Overdag werkten de leden van de gemeenschap voor de kost. Aan het einde van de dag brachten ze wat ze verdienden naar de zavie die door hun leider was gebouwd en kochten ze voedsel dat ze daar aten. Als een reiziger in de stad aankwam, beschermden en voedden ze hem tot zijn vertrek. Na het feest zongen en dansten ze. De basis voor deze veronderstelling is vervat in de tekst van het genoemde register, volgens welke “na de dood van de genoemde derwisj (Ali Koch Baba), enkele van zijn geliefde derwisjen zich verenigden en de vruchten van de wijngaarden en tuinen besteedden voor de ( onderhoud van) de reizigers die zich vestigden in de genoemde baai, door hen geplant met hun eigen handen en in het zweet van hun voorhoofd”.
Na verloop van tijd werd de Ali Koch Baba-bocht sterker en ontwikkelde zich. Derwisjen werden de initiatiefnemers van de ontwikkeling van een mezra. Landbouw en veeteelt verhogen daar hun inkomen. Tijdens het bewind van sultan Bayezid II werd deze mezra opgenomen in de belastingregisters en later, hoogstwaarschijnlijk tijdens het bewind van Suleiman I, werd de mezra begiftigd. In de hoek werd een chasma gebouwd en in de kelder werd een watermolen gebouwd, aanvankelijk met twee, en in het midden van de 16e eeuw al met zeven stenen. Het feit dat Mehmed Bey van de beroemde familie Mihaloglu een donatie deed ten behoeve van het klooster spreekt voor de roem en autoriteit van het klooster.
De vermelding van het graf van Ali Koch Baba door Evliya Celebi in het midden van de 17e eeuw. En de tekke, die zijn naam draagt, in de registers van eind 18e en begin 19e eeuw. Het geeft aanleiding om aan te nemen dat de draai in ieder geval tot het begin van de 19e eeuw ononderbroken heeft doorgewerkt. Graf van een « Turkse heilige », bedekt met zink, gezien door Nikopol en F. Kanitz.
Het oude graf van Ali Koch Baba is niet bewaard gebleven. Tegenwoordig is de turbe een bescheiden gebouw, bijna tot aan de dakrand begraven, met een zeshoekig plan. Het is gelegen aan de zuidkant van de stad. Verschillende iepen groeien rond het graf. Het gebied eromheen is kunstmatig geëgaliseerd. De heuvel bevindt zich aan een uiteinde, dus van beide kanten dalen steile hellingen af. Aan de voet van de heuvel mondt de beek Tekke Deresi of Tekke Baras uit in een kreek die door de stad stroomt. De plaats in de vallei boven de monding van de Tekke Deresi heet Tekke. Een steil pad leidt van hier naar de tombe.
Tegenwoordig wordt het graf van Ali Koch Baba nog steeds vereerd, hoewel er in Nikopol geen aanhangers meer zijn van de heterodoxe islam. Waarschijnlijk om deze reden is er niets bekend over de persoonlijkheid en het leven van de heilige. Er wordt aangenomen dat hij een vrome man was die rechtschapen leefde, zonder zonde. Hij werd apart begraven, zodat mensen hem zouden herinneren.
Een paar jaar geleden kwam er een « familielid van de heilige » naar de stad Kalkoen en schonk een klein bedrag voor de reparatie van het graf. Ook buurtbewoners deden mee met geld en arbeid. Op het graf werd een marmeren plaat geplaatst met een inscriptie met elementen van de afbeelding van de heilige als krijger. Zo is de datum die als het einde van zijn leven wordt genoemd – 25 september 1396 – de dag van de beroemde slag om Nikopol tussen de kruisvaarders onder leiding van de Hongaarse koning Sigismund en het Ottomaanse leger van sultan Bayazid I. Bovendien is de titel « Pasja » werd toegevoegd aan de naam van Ali Koch Baba. Deze « informatie », volgens welke de heilige een Ottomaanse militaire commandant was die sneuvelde in de strijd tegen de vijand, is een typisch voorbeeld van de secularisatie van een religieuze figuur in de geest van moderne nationalistische mythologisering.
Het grafschrift bevat ook elementen van de genealogie van Ali Koch Baba. De « veroveraar van Rumelia » Seyyid Ali wordt genoemd als zijn vader. Seyyid Ali Sultan, beter bekend als Qazal Deli, wiens tekke in de zuidoostelijke vertakkingen van de Rhodopes, niet ver van Dimotika (het huidige Griekenland), tot 1826 een van de belangrijkste centra van het Bektashisme op de Balkan was, wordt hier waarschijnlijk bedoeld. genoemd en kleinzoon van Hadji Bektash. De associatie van de heilige met Hajji Bektash als zijn metgezel of afstammeling is een veel voorkomend motief in de tradities van heterodoxe moslimheiligen. In de inscriptie wordt erop gewezen dat Haji Bektash een afstammeling is van de profeet, hier aangeduid als « Ali Resul ». Op deze manier wordt Ali Koch ook gerekend tot de afstammelingen van Mohammed, Ali en de volgende zes sjiitische imams.
Het respect voor Ali Koch Baba in Nikopol komt tot uiting in enkele rituele praktijken. De gebruikelijke tijd voor massale bezoeken aan de turbe is de twee weken voor Hudrellez, en volgens andere informatie de twee weken erna. Er wordt gebeden bij het graf en er worden drie rondes gemaakt rond het graf en/of rond het graf. Bij het betreden van het graf kussen ze de linker- en rechterkant van de ingang en vervolgens de boven- en onderdrempel. Dezelfde praktijk, zonder de bovendrempel te kussen, bestaat ook in de dorpen Yablanovo en Mogilets, Kotlensko. Tijdens het lentebezoek scheuren ze een blad af van een boom die in de buurt van de turbe groeit en nemen het mee naar huis voor « bereket ».
De rituele praktijken die verband houden met het graf van Ali Koch Baba laten zien dat, in de verbeelding van de lokale moslimbevolking, de heilige is belast met de functies van bemiddelaar, met behulp waarvan gezondheid, vruchtbaarheid en welzijn worden bereikt. De overgeërfde verering van de Bektash-heilige Ali Koch Baba in Nikopol is een eigenaardige uiting van de volks(huishoudelijke) islam, die een organisch onderdeel is geworden van de overtuigingen en rituelen van de Turkse bevolking in de stad.
Foto door Soner Arkan:
