De internationale conferentie « De missie en de orthodoxe kerk » eindigde in Volos, waar orthodoxe theologen van over de hele wereld bijeenkwamen die theologische en actuele problemen van het kerkelijk leven in tientallen secties bespraken. Een van de onderwerpen die de meeste belangstelling wekte, was ‘Oorlog en vrede’, met de focus op de ‘Russische wereld’-doctrine, die momenteel de belangrijkste ideologie is van de Russische oorlog tegen Oekraïne. Reeds bij het begin van de Russische invasie van het buurland formuleerde de Academie voor Theologische Studies in Volos verschillende stellingen over de aard van deze ideologie, die zeer populair werd in orthodoxe kringen (zie hier en hier). In deze theologische tekst wordt de « Russische wereld » gedefinieerd als een ketterij gebaseerd op etnofiletisme. De discussie over de vraag of het ook de doctrine van de Russische wereld is of een politieke ideologie is al enkele maanden aan de gang. Op het theologische forum voor afgestudeerden in Volos, het rapport van Archimandrite Cyrillus (Govorun), wiens standpunt kan worden samengevat in de volgende punten. Concreet beweert hij:
“1. Als we met ketterij de trinitarische of christologische ketterijen bedoelen die tussen de vierde en zevende eeuw werden besproken, dan zou de ‘Russische wereld’ niet als ketterij kunnen worden aangemerkt. Als we echter teruggaan naar de tijd van St. Irenaeus van Lyon, toen het christendom werd geconfronteerd met de vijandige heidense Grieks-Romeinse wereld, kunnen we enkele parallellen trekken met de leer van de ‘Russische wereld’.
Naar mijn mening zijn beide werelden dualistisch en gebaseerd op dwang en een mix van religie en politiek. Deze kenmerken zijn belichaamd in de religieuze stromingen die de martelaar Irenaeus en zijn metgezellen omschrijven als ketterijen. Ik denk dat de leer van de ‘Russische wereld’ in dezelfde geest benaderd kan worden.
Het is dualistisch omdat het, net als het oude dualistische manicheïsme of montanisme, de wereld ziet als ontologisch gepolariseerd – tussen het ‘Goddeloze Westen’ en ‘Heilig Rusland’. Het is gebaseerd op dwang die ongekende bloedige proporties heeft aangenomen. Ten slotte zijn we getuige van de politisering van religie in Rusland in een mate die vergelijkbaar is met de periode van Augustus tot Diocletianus. Het kan heel goed een politieke religie worden genoemd, zoals de heidense keizerlijke religie was in de tijd vóór Constantijn.
St. Irenaeus en zijn medewerkers zagen ketterijen als vormen van heidens denken vermomd als christendom. Ik zou de « Russische wereld » op een vergelijkbare manier interpreteren.
2. Bijna alle plaatselijke orthodoxe kerken zijn onderworpen aan etnofiletisme – elk in zijn eigen mate. Het zou oneerlijk zijn om alleen de Russisch-Orthodoxe Kerk van etnofiletisme te beschuldigen. Tegelijkertijd toonde de Russisch-Orthodoxe Kerk een ongekende mate van etnofiletisme. Zelfs de Balkanoorlogen aan het begin van de 20e eeuw zijn minder etnofiel omdat ze minder wreed en bloederig zijn dan de Russische oorlog in Oekraïne.
Ik denk dat het juister is om de « Russische wereld » geen etnofyletische, maar een fyletische doctrine te noemen. De « Russische wereld » beweert boven etnische grenzen te staan. In wezen stelt hij dat de Russisch sprekende etniciteiten (ἔθνη) in het Oosten Europa en zelfs in Centraal-Azië vormt één « volk » – een woord dat kan worden vertaald door het Griekse ras. Daarom kan en moet de Russische wereld niet zozeer worden beschuldigd van etnofyleticisme als wel van gewelddadig phyleticisme, waarbij de nadruk ligt op ‘gewelddadig’.
3. De Raad van Kreta van 2016 noemde filetisme een « kerkelijke ketterij ». Ik vind dit adjectief veelbelovend in de interpretatie van de doctrine van de « Russische wereld ». De « Russische wereld » heeft zijn eigen ecclesiologie en is verwrongen. Het is in die ecclesiologie dat het ROC een rechtvaardiging vond om in 2016 niet naar het eiland Kreta te gaan, om later eenzijdig de betrekkingen met andere kerken te verbreken en niet-canonieke activiteiten in Afrika te ontplooien. De manier waarop de Russisch-Orthodoxe Kerk en de Oekraïens-Orthodoxe Kerk van het Patriarchaat van Moskou omgaan met de Orthodoxe Kerk van Oekraïne is een ander bewijs van een verwrongen kerkelijk bewustzijn. Het is zover gekomen dat het ROC en de UOC-MP klaar zijn om de leden van de OCU om te dopen, die, zo moet worden herinnerd, in volledige gemeenschap staat met ten minste enkele van de plaatselijke orthodoxe kerken, waaronder het Oecumenisch Patriarchaat.
De vervormde ecclesiologie, die de basis vormt van de ideologie van de Russische wereld, wordt gekenmerkt door een aantal reductionismen. De universele kerk, gezien door het prisma van de « Russische wereld », is praktisch teruggebracht tot één lokale kerk – het Patriarchaat van Moskou. In dit geval is de uitspraak « Ik geloof in één heilige, conciliaire en apostolische kerk van het Patriarchaat van Moskou » niet anekdotisch, maar behoorlijk overtuigend. Het zijn deze verwrongen ecclesiologische opvattingen die de oorzaak zijn van de angst die veel leden van de UOC weerhoudt om toe te treden tot de OCU.
4. Laat me tot slot het onderscheid gebruiken dat ik in mijn eerdere ecclesiologische studies heb gemaakt. In het geval van de Russische kerk hebben we te maken met een extreem geval van het vervangen van de aard van de kerk door haar bestuurlijke structuren. Als gevolg hiervan bleek de Russische kerk te zwijgen over de oorlog in Oekraïne. Of beter gezegd, alleen haar administratie mag over de oorlog spreken, en dit zijn ondubbelzinnige woorden van steun. De stem van de hele kerk is teruggebracht tot de pro-oorlogsverklaringen van haar administratieve apparaat.
5. Tot slot: alle ketterijen zijn in de eerste plaats een reductionisme van de orthodoxie. De ‘Russische wereld’ heeft een ecclesiologie gecreëerd die zo’n reductionisme is. Het is daarom vrij gelijkaardig aan een kerkelijke ketterij.’
Illustratieve foto: Saint Louis, koning van Frankrijk en een pagina (El Greco)
