De meest dodelijke stof is botulinetoxine. Het is het sterkste organische gif dat de wetenschap kent. Er is 1 nanogram per kilogram massa nodig, of een miljardste gram per kilogram massa, om een dodelijke dosis te produceren. Hoewel botulinumtoxine dodelijk is voor mensen, wordt het medisch gebruikt om neurologische aandoeningen te behandelen. Ook wordt deze stof veel gebruikt in cosmetica om rimpels te bestrijden. Natuurlijk wordt in deze gevallen een gezuiverd en verzwakt toxine gebruikt, dat in microdoses aan een persoon wordt toegediend.
Hoe het gevaarlijkste gif het elixer van de jeugd werd
In december 2021 overleed een van de makers van Botox – de oogarts Alan Scott. Hij was op zoek naar een remedie tegen scheelzien, maar de wereld werd niet daarom verliefd op zijn medicijn. Hoe werd het dodelijke botulinumtoxine getemd en waarom is het niet alleen om rimpels te bestrijden? Het woord « Botox » is al lang een begrip geworden. En nog maar 30 jaar geleden vonden mensen het idee om een beetje gif rechtstreeks in hun gezicht te injecteren gek. Botox bestaat tenslotte uit hetzelfde gif dat zich ophoopt in gezwollen potten en andere bedorven producten.
De Worstenplaag
In de 18e eeuw overspoelde een golf van uitbraken van een mysterieuze ziekte Duitsland. Het gezichtsvermogen van patiënten verslechtert, hun oogleden hangen, het wordt moeilijk voor hen om te spreken en te slikken. Velen lijden aan grote zwakte. In bijzonder ernstige gevallen leidt verlamming van de ademhalingsspieren tot de dood. Aanvankelijk geven de bewoners uit gewoonte de heksen de schuld. Maar er zijn mensen die deze uitleg niet accepteren. Duitsland werd in die tijd veroverd door de ideeën van de Verlichting. Universiteiten leiden artsen op die waargenomen verschijnselen rationeel willen verklaren. Een van hen is Justinus Kerner. Na zijn afstuderen aan de universiteit werkte hij als arts in een kleine stad en, zoals het een verlicht persoon betaamt, schreef hij poëzie en speelde hij muziek. Maar dankzij botulisme-onderzoek gaat hij de geschiedenis in. Kerner raakte geïnteresseerd in de mysterieuze vergiftigingen en begon er informatie over te verzamelen. Justinus werkt als een echte moderne wetenschapper: na tientallen gevallen te hebben beschreven, suggereert hij dat de fout ligt in een giftige stof in onverse worst. Vervolgens voerde hij experimenten uit op dieren, isoleerde en beschreef het « worsttoxine » (de naam van de ziekte – botulisme – komt van het Latijnse woord botulus, « worst »). Kerner ontdekte dat het toxine geen invloed had op de cognitieve vermogens en sensorische systemen van de patiënten, maar hun spieren verzwakte, wat de oorzaak was van de verlamming. Na zorgvuldige experimenten kwam hij tot de conclusie dat het gif signalen in het zenuwstelsel blokkeerde, waardoor wat hij noemde het chemische proces van het leven verstoorde. « Dit gif verstoort de geleiding van zenuwen op dezelfde manier als roest de eigenschappen van een elektrische geleider vernietigt », schreef hij. Maar Kerner stopt daar niet. Hij was de eerste die een medische toepassing van het toxine voorstelde – voor de behandeling van ziekten die verband houden met onwillekeurige bewegingen. Kerner schrijft bijvoorbeeld dat het gif in zeer kleine doses de symptomen van de zogenaamde Sint-Vitusdans (reumatische chorea) kan verlichten. Kerner’s vermoedens werden vele jaren later op briljante wijze bevestigd – maar werden in zijn tijd simpelweg genegeerd.
Het mislukte wapen
In de 20e eeuw trok botulinetoxine de aandacht van het leger. Laboratoriumexperimenten tonen aan dat het het krachtigste organische gif is dat de mensheid kent. Volgens onderzoek van de American Medical Association is slechts 1 gram van de stof in kristallijne vorm voldoende om een miljoen mensen te doden. Als het in de vorm van een aerosol vanuit de lucht wordt verspreid, kan het een heel leger neutraliseren. In de jaren dertig bouwde Japan een uitgebreid onderzoekscomplex om biologische wapens in Mantsjoerije te bestuderen. Regisseur Shiro Ishii geeft toe Chinese, Koreaanse en Amerikaanse gevangenen te hebben blootgesteld aan botulinetoxine.
De anti-Hitler-inlichtingendienst had ernstige (maar zo blijkt ongegronde) vermoedens dat de nazi’s dit gif ook aan het bestuderen waren en van plan waren het tegen infanterie te gebruiken. Na het einde van de Tweede Wereldoorlog waren het Amerikaanse militaire chemici die leerden botulinumtoxine type A te synthetiseren. Ironisch genoeg was type A het meest dodelijk, maar het zou later worden gebruikt voor gezichtsverjonging omdat het het beste werkte op motorneuronen. Een paar decennia later verbood de Algemene Vergadering van de VN de ontwikkeling, productie en opslag van giftige wapens, waaronder botulinetoxine. Maar de specialisten blijven. Een van deze specialisten, Ed Shantz, die betrokken was bij de zuivering van het gif, kreeg een baan bij de Universiteit van Wisconsin. In de jaren zeventig schreef oogarts Alan Scott, die werkte aan een medicijn tegen scheelzien, hem een brief. Op dat moment was oogspierchirurgie de enige effectieve behandeling. Scott was op zoek naar een minder ingrijpende methode en stuitte op een artikel over botulinetoxine. Op zoek naar de stof zelf komt hij Shantz tegen, die hem zonder veel nadenken per gewone post poeder met het dodelijke gif in een metalen doos stuurt. Gelukkig raakte niemand gewond.
Van Oculinum tot Botox
Aanvankelijk is er geen hint van zijn toxische aard in de naam van het medicijn. Scott registreerde het eind jaren zeventig onder de merknaam Oculinum voor de behandeling van blefarospasme, een aandoening waarbij de oogleden halfgesloten bevriezen. Oculinum bevat nauwkeurig berekende microdoses botulinumtoxine. Wanneer het in een spier wordt geïnjecteerd, verstoort het de zenuwgeleiding en verdwijnt de spasme. Tegelijkertijd merken patiënten onmiddellijk de bijwerking van het preparaat op: het gladstrijken van « kraaienpootjes » rond de ogen. Maar Scott zelf hecht hier geen belang aan – en mist misschien de kans om miljardair te worden. Slechts twee jaar nadat hij het medicijn had geregistreerd, verkocht hij het aan de Allergan Corporation, die contactlenzen en andere oogverzorgingsproducten maakt. Maar Botox verscheen dankzij de volharding van patiënten. Eens kwam er een boze patiënt bij de Canadese oogarts Jane Carruthers. ‘Je hebt niet gerepareerd wat ik hier heb,’ zegt ze, wijzend op de plooi tussen haar wenkbrauwen. Carruthers begrijpt niet meteen wat er aan de hand is. « Als je het medicijn injecteert, krijg ik een mooie, rustige uitdrukking op mijn gezicht », legt de patiënt uit. Carruthers vertelde haar dermatoloog-echtgenoot over de ervaring en begon stilletjes « schoonheidsinjecties » te oefenen op haar patiënten en zichzelf. Volgens de legende was Ronald Reagan zelf een van de eerste kenners van dergelijke procedures. Maar dit is onwaarschijnlijk. In 1990 had Carruthers slechts tien vaste patiënten. Op dit moment is het erg moeilijk om vrijwilligers te vinden, zelfs voor onderzoek. “De typische reactie van mensen was: ‘Wat? Wat wil je in mijn rimpels injecteren? Is het geen dodelijk gif?” deelt Carruthers. Het paar presenteerde de eerste resultaten tijdens een bijeenkomst van de American Society for Dermatologic Surgery in 1991, maar hun collega’s deden het af als een « gek idee » dat nergens toe zou leiden. Maar de informatie over het verjongende effect lekte naar de pers. In 1997 publiceerde The New York Times een artikel met de welsprekende kop: « The Drought is Over, Botox Has Arrived. » Botox (zoals Allergan het zijn naam geeft) kreeg pas in 2002 officiële goedkeuring voor cosmetisch gebruik, toen het bedrijf de regelgevende instanties ervan wist te overtuigen dat de injecties veilig waren. Tegen die tijd had Botox al onofficieel tientallen aandoeningen behandeld, zij het gerelateerd aan spierspasmen: van migraine tot bedplassen.
De paradoxen van geneesmiddelen
Tegenwoordig staat Botox vooral bekend om zijn toepassing voor esthetische in plaats van medische doeleinden. Het wordt vaak geassocieerd met de onnatuurlijk jonge gezichten van sterren en politici, specifieke gezichtsuitdrukkingen en soms met nieuws over slachtoffers van gewetenloze schoonheidsspecialisten, en de procedure zelf wordt niet alleen aangeboden in klinieken, maar ook in spacentra, manicuresalons en zelfs in commerciële centra. Aangezien het botulinumtoxine alle spieren binnendringt die het kan « bereiken », kan het resultaat onvoorspelbaar zijn als de naald niet correct is ingebracht of als de dosering niet is berekend. Bij één op de zes klanten komen bijwerkingen voor. Onder hen – intrekking van de oogleden, een gevoel van bevriezing, een « vloeiende » glimlach, moeite met slikken en spreken, hoofdpijn en misselijkheid. In 2003 en 2004 stuurde de FDA Allergan zelfs een vereiste om het risico op bijwerkingen te verminderen. Er zijn ook aanwijzingen dat het risico op bijwerkingen toeneemt bij frequent gebruik. Maar de vraag groeit alleen maar – volgens de American Society of Plastic Surgeons is het aantal Botox-injecties sinds 2010 met een derde toegenomen onder jongeren van 20 tot 29 jaar. Ondertussen zijn er de laatste jaren nieuwe genezende eigenschappen van botulinetoxine ontdekt . In 2010 keurden ze de injectie van Botox in de nek en het hoofd goed voor de preventie van chronische migraine. En onlangs heeft een internationale groep wetenschappers de antidepressieve werking ervan bevestigd (dit werd ook eerder gesuggereerd). Bij patiënten die voor verschillende doeleinden Botox-injecties kregen, werden de symptomen van angst en depressie met 22-72% verminderd. Het exacte mechanisme is niet volledig begrepen, maar een hypothese stelt dat wanneer de hersenen geen signaal ontvangen van « gespannen spieren », de verwerking van negatieve emoties in de hersenen wordt verstoord. Ironisch genoeg ontdekten wetenschappers in dezelfde jaren dat de Carruthers de cosmetische voordelen van Botox prezen, een onverwacht effect van een ander al populair medicijn. In 1992 bleek sildenafil, dat werd getest als geneesmiddel voor het hart, de doorbloeding in het bekkengebied te verbeteren. Zo verschijnt onze vertrouwde Viagra.
“Het leven is een mysterie – zegt Alan Scott in een van zijn zeldzame interviews. – Er kan van alles gebeuren en dat is fascinerend.”
Foto: Landjäger Duitse worst van cottonbro / pexels.
